Co może pomóc regionom węglowym w przejściu sprawiedliwej transformacji?

Transformacja energetyczna w Polsce nabiera tempa, co oznacza coraz szybsze odchodzenie od węgla. Jednak nie wszystkie regiony węglowe w równym stopniu mogą korzystać z publicznego wsparcia na rzecz sprawiedliwej transformacji. Fundusz Modernizacyjny ma potencjał, by zwiększyć odporność i gotowość do zmian pracowników oraz regionów, które są już na wczesnym etapie transformacji.

W ramach pierwszej oceny zasad działania Funduszu Modernizacyjnego fundacja Instrat przekazała Komisji Europejskiej zestaw uwag i rekomendacji.

Fundusz Modernizacyjny to instrument finansowania modernizacji systemu energetycznego i poprawy efektywności energetycznej, stworzony w celu realizacji celów klimatyczno-energetycznych Unii Europejskiej. Działa od 2021 do 2030 r. w 13 krajach UE (Polsce przypadło 60 mld euro) i obejmuje pięć priorytetowych obszarów: (1) Energia odnawialna, (2) Efektywność energetyczna, (3) Sieci i magazynowanie energii, (4) Równość energetyczna, (5) Sprawiedliwa transformacja w regionach węglowych.

REKLAMA

Do tej pory w Polsce obszar priorytetowy dotyczący „sprawiedliwej transformacji w regionach węglowych” nie otrzymał żadnego wsparcia finansowego.

Regiony węglowe z ograniczonym wsparciem

Podczas gdy duża część polskich regionów już korzysta ze wsparcia Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST), część regionów węglowych pozostaje bez dostępu do tego typu pomocy. To przede wszystkim obszary, na które wpływa działalność kompleksu energetyczno-wydobywczego w Turowie czy kopalni Bogdanka na Lubelszczyźnie.

Kolejne uruchomienie Funduszu Sprawiedliwej Transformacji – jeśli w ogóle do tego dojdzie – może wydarzyć się dopiero około 2030 r. Wcześniejsze wsparcie transformacji w wymiarze społecznym i gospodarczym mógłby zapewnić Fundusz Modernizacyjny (FM).

Jednym z kluczowych powodów, dla których niektóre regiony węglowe w Polsce zostały wykluczone z FST, był brak ambitnych celów klimatycznych ze strony największych firm górniczych i energetycznych, co uniemożliwiło zatwierdzenie Terytorialnych Planów Sprawiedliwej Transformacji. Jednak w ciągu ostatnich dwóch-trzech lat sytuacja w Polsce uległa zmianie.

Najnowsze strategie rządowe – szczególnie zaktualizowany Krajowy Plan na rzecz Energii i Klimatu (aKPEiK) – przewidują znaczny spadek udziału węgla w produkcji energii w perspektywie 2030 i 2035 r. Według danych Polskich Sieci Elektroenergetycznych udział węgla w wytwarzaniu energii ma spaść do 17-24% do 2030 r., i poniżej 10% do 2034 r. – w porównaniu z około 55% udziałem w 2024 r.

Przekwalifikowanie dzięki środkom z Funduszu Modernizacyjnego

Ten wzrost ambicji klimatycznych – choć spóźniony – może prowadzić do szybszego spadku zatrudnienia w sektorach wydobycia węgla i wytwarzania energii niż przewidywała Umowa Społeczna z 2021 r. Samorządy lokalne i regionalne dostrzegają pilną potrzebę zabezpieczenia środków na inicjatywy, które pozwolą tworzyć nowe miejsca pracy w regionach zależnych od węgla, wesprzeć pracowników z sektora wydobywczego/energetycznego w zdobywaniu nowych kwalifikacji do zatrudnienia w innych sektorach oraz zrekompensować utratę dochodów jednostkom samorządu terytorialnego.

REKLAMA

Fundusz Modernizacyjny mógłby wesprzeć działania ukierunkowane na rozwój kompetencji pracowników sektora węglowego – m.in. szkolenia przekwalifikowujące i podnoszące kwalifikacje, programy przebranżowienia pracowników, subsydia do zatrudnienia, tworzenie przedsiębiorstw społecznych. Środki z FM mogłyby również finansować rozwój infrastruktury technicznej w strefach inwestycyjnych na terenach pokopalnianych (wspierając powstawanie nowych branż i usług), poprawę infrastruktury publicznej, np. zeroemisyjnego transportu publicznego, czy rekultywację terenów po działalności wydobywczej i energetycznej.

Regiony w Polsce, które nie otrzymały wsparcia z FST, to m.in.:

• obszar zależny od wydobycia i spalania węgla brunatnego w Turowie (woj. dolnośląskie, powiaty: zgorzelecki i lubański), w pobliżu granicy z Czechami i Niemcami;
• obszar zależny wydobycia węgla kamiennego w Bogdance/Łęcznej (woj. lubelskie);
• kilka lokalizacji, w których elektrownie węglowe są głównym pracodawcą, np. Kozienice i Ostrołęka (woj. mazowieckie), Połaniec (woj. świętokrzyskie).

Większość regionów węglowych potrzebuje pomocy

Niektóre z ww. obszarów już teraz charakteryzują się niższymi wskaźnikami społeczno-gospodarczymi, a nowe możliwości zatrudnienia dla pracowników sektora węglowego mogą być tam ograniczone. Dla przykładu w województwie lubelskim stopa bezrobocia w grudniu 2024 r. była o ponad 30% wyższa niż średnia stopa krajowa (7,4% wobec 5,1%). W niektórych powiatach zależnych od węgla, jak powiat włodawski, sięgała ona 15,3% (dane Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Lublinie).

Powiat zgorzelecki na Dolnym Śląsku charakteryzuje się niską średnią stopą bezrobocia (na poziomie krajowym), czemu może sprzyjać jego przygraniczne położenie. Według lokalnych władz około 12 tys. osób (czyli około 15% całej populacji powiatu) pracuje za granicą – w Niemczech lub w Czechach.

Coraz szybsze odchodzenie od węgla oznacza, że czasu na przygotowanie tych regionów i społeczności do transformacji jest coraz mniej. Opóźnienie wsparcia może pogłębić nierówności między regionami i nasilić frustrację społeczną w już dziś wrażliwych obszarach.

Finansowanie sprawiedliwej transformacji w ramach Funduszu Modernizacyjnego

Fundacja Instrat zdecydowanie opowiada się za uruchomieniem filaru Sprawiedliwej Transformacji w ramach Funduszu Modernizacyjnego. Aktywacja tego komponentu mogłaby pomóc społecznościom w budowaniu odpornych lokalnych gospodarek, przekwalifikowaniu pracowników na potrzeby sektorów przyszłości oraz utrzymaniu rodzin w ich regionach. Unia Europejska powinna też zapewnić państwom członkowskim więcej wytycznych dotyczących wyboru i raportowania wskaźników efektywności, klimatu i zatrudnienia – to może być kluczowa kwestia dla instytucji zarządzających. Proste kopiowanie interwencji z FST może nie być wystarczające.

Uwagi fundacji Instrat przesłane do Komisji Europejskiej w oryginalnym brzmieniu można zobaczyć tutaj. Uwagi o podobnej treści zgłoszono również w kwietniu w ramach konsultacji społecznych dotyczących nowych obszarów wsparcia z FM na lata 2025-2026 z perspektywą do 2030 r. prowadzonych przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska.

Instrat