Gruntowe pompy ciepła – niedoceniany filar transformacji energetycznej

Choć geotermia wciąż bywa postrzegana głównie przez pryzmat kosztownych inwestycji w głębokie odwierty, to właśnie geotermia płytka – dostępna niemal wszędzie – może stać się ważnym elementem zielonej transformacji. Kluczową rolę odgrywają tu gruntowe pompy ciepła, których przewaga nad innymi źródłami ciepła wynika nie tylko z wysokiej efektywności, ale także z uniwersalności i trwałości systemu, który może działać wiele lat. 

Zgodnie z danymi zaprezentowanymi przez Polską Organizację Rozwoju Technologii Pomp Ciepła (PORT PC), na koniec 2023 r. w Polsce działało ponad 1,3 GW mocy zainstalowanej w gruntowych pompach ciepła (GPC). Dla porównania – moc zainstalowana geotermii głębokiej (ciepłownie geotermalne) wynosiła tylko około 200 MW.

Polska utrzymuje się w czołówce europejskich rynków, zajmując 8. miejsce pod względem liczby instalacji z GPC. Na koniec 2024 r. było ich około 92 tys.

REKLAMA

Jednak udział GPC w strukturze ogrzewania budynków w Polsce, jak wylicza PORT PC, wynosi zaledwie 0,7%, podczas gdy w Szwecji technologia ta odpowiada za 12% wszystkich źródeł ciepła w budynkach. Rynki takie jak Austria, Szwajcaria czy Niemcy również znacznie skuteczniej wdrażają to rozwiązanie.

Jeśli chodzi o liczbę sprzedanych urządzeń grzewczych tego typu, z wynikiem 8,1 tys. sztuk w 2023 r. Polska zajęła 5. miejsce za Szwecją (35,5 tys.), Niemcami (30,7 tys.), Holandią (22,2 tys.) i Finlandią (11,7 tys.). W 2024 r. liczba ta spadła do 6 tys.

Według prognoz PORT PC, do końca bieżącego roku w Polsce mamy szansę na sprzedaż około 7,5 tys. gruntowych pomp ciepła.

Zalety technologii, które trudno przecenić

Zgodnie z założeniami Polityki Energetycznej Polski do 2040 r. (PEP 2040), do końca tej dekady udział gruntowych pomp ciepła w krajowej mocy zainstalowanej może wynosić od 1,75 do 4,88 GW. Dla porównania, prognozy dla fotowoltaiki zakładają poziom 5–7 GW, dla morskiej energetyki wiatrowej – 5,9 GW, a dla planowanej elektrowni jądrowej – 1,6 GW.

Natomiast według Wieloletniego Programu Rozwoju Wykorzystania Zasobów Geotermalnych w Polsce (2023), do 2050 r. potencjał gruntowych pomp ciepła może sięgnąć aż 8 GW mocy grzewczej.

Technologia ta może zatem odegrać ważną rolę w kształtowaniu przyszłego miksu energetycznego kraju.

Eksperci branżowi podkreślają kilka kluczowych zalet gruntowych pomp ciepła, wśród nich powszechny dostęp do źródeł energii. Gruntowe pompy ciepła korzystają z płytkiej geotermii – energii zgromadzonej w ziemi na głębokości od kilku do kilkudziesięciu metrów. Temperatura gruntu jest tam stabilna przez cały rok, co zapewnia wysoką efektywność pracy GPC niezależnie od warunków atmosferycznych. Średni sezonowy współczynnik efektywności (SCOP) gruntowych pomp ciepła może przekraczać wartość 5,5, co oznacza, że z 1 kWh energii elektrycznej można uzyskać ponad 5 kWh energii cieplnej.

Na uwagę zasługuje także wszechstronność zastosowań – urządzenia te mogą efektywnie dostarczać ciepło lub chłód do budynków o różnych gabarytach i przeznaczeniu, od domów jednorodzinnych po obiekty przemysłowe. Są też idealnym rozwiązaniem dla niskoemisyjnych sieci ciepłowniczych IV i V generacji, które w przyszłości będą integrować rozproszone źródła energii, takie jak biogazownie czy fotowoltaika. Co więcej, grunt może pełnić funkcję sezonowego magazynu ciepła lub chłodu, co zwiększa elastyczność całego systemu.

REKLAMA

Kolejną, podkreślaną przez branżę, zaletą gruntowych pomp ciepła jest także to, że większość urządzeń i komponentów instalacji z GPC wytwarzana jest przez europejskich producentów, co stanowi solidną podstawę do popularyzacji tej technologii na rynku europejskim.

Bariery rozwoju rynku

Jak zauważa PORT PC, mimo licznych zalet, gruntowe pompy ciepła w Polsce nadal stanowią margines w krajowej strukturze ogrzewania. Główne przyczyny to:

• wysoki koszt inwestycyjny wynikający z konieczności wykonania odwiertów i instalacji wymienników gruntowych,
• brak cyfryzacji procedur geologicznych, co wydłuża proces inwestycyjny i zniechęca potencjalnych inwestorów,
• niedobór wyspecjalizowanych kadr – według PORT PC, rynek potrzebuje tysięcy wykwalifikowanych instalatorów, projektantów i geologów,
• brak strategii rozwoju geotermii płytkiej na poziomie lokalnym,
• niepewność interpretacyjna – np. w zakresie podatku VAT czy statusu instalacji GPC jako infrastruktury podziemnej.

W opnii PORT PC, jedną z głównych przeszkód w rozwoju rynku pomp ciepła są stosunkowo wysokie ceny energii elektrycznej oraz związane z nimi obawy konsumentów przed dalszymi podwyżkami. Istotnym problemem pozostaje również obecna nierównowaga w systemie opodatkowania energii – energia elektryczna obciążona jest znacznie wyższymi podatkami niż paliwa kopalne. W Polsce około połowy ceny prądu dla odbiorcy końcowego stanowią różnego rodzaju obciążenia fiskalne, w tym w dużej mierze opłaty związane z systemem handlu uprawnieniami do emisji CO2 (ETS), który – co istotne – nie obejmuje jeszcze paliw kopalnych (przynajmniej do lat 2027-2028).

Jednym z rekomendowanych rozwiązań, postulowanym również przez Komisję Europejską, jest obniżenie stawki VAT na energię elektryczną zużywaną przez pompy ciepła – z obecnych 23% do preferencyjnych 5%.

Potrzeba strategii i wsparcia unijnego

Eksperci PORT PC wskazują, że gruntowe pompy ciepła powinny być traktowane jako strategiczne rozwiązanie w procesie dekarbonizacji budynków i systemów ciepłowniczych. Wymaga to jednak odpowiedniego wsparcia na poziomie krajowym i unijnym. Szansą może być planowany przez Komisję Europejską na 2026 r. „Plan działania w zakresie energii geotermalnej” (Geothermal Action Plan), który ma objąć także płytką geotermię i wspierać rozwój lokalnych łańcuchów dostaw.

Ciekawym przykładem inicjatywy wspierającej rozwój sektora jest projekt GeoBOOST, którego liderem jest Europejska Rada Energii Geotermalnej (EGEC). Celem projektu jest m.in. standaryzacja rozwiązań technicznych, monitorowania i raportowania inwestycji, upraszczanie przepisów, rozwój bazy danych i szkolenia dla branży. PORT PC jest aktywnym uczestnikiem tego procesu, budując partnerstwa z europejskimi organizacjami i uczelniami.

GeoBOOST ma obejmować dwa poziomy edukacji: otwarte kursy online dla szerokiego grona specjalistów oraz specjalistyczne szkolenia dla instalatorów i projektantów, zakończone certyfikacją zgodną z europejskimi normami. Program ma być dostosowany do lokalnych warunków, a jego celem jest ułatwienie mobilności zawodowej i zapewnienie wysokiej jakości usług w całej Europie.

Rozwój technologii GPC w centrum uwagi XIII Kongresu PORT PC

Zagadnieniom potencjału gruntowych pomp ciepła oraz wyzwaniom związanym z ich wdrażaniem poświęcony był XIII Kongres PORT PC pod hasłem „AI i pompy ciepła – fundamenty energetyki przyszłości”, który odbył się niedawno w Warszawie. Wydarzenie zgromadziło ekspertów z całej Europy.

Podczas kongresu podkreślano potrzebę usprawnienia procedur administracyjnych oraz konieczność zapewnienia odpowiedniego poziomu kompetencji urzędników i wykonawców, zwiększenie stabilności systemu wsparcia i stworzenie jasnych, przewidywalnych przepisów.

Branża pomp ciepła wskazuje, że niezbędna jest również intensywna kampania informacyjna, skierowana zarówno do inwestorów indywidualnych, jak i samorządów oraz deweloperów.

Katarzyna Poprawska-Borowiec