Ambicje a kryzys Czystego Powietrza – jak deklarowana poprawa systemu zderza się z realnymi problemami beneficjentów

Z jednej strony Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej zapewnia, że zreformowany program Czyste Powietrze działa dziś w oparciu o stabilne finansowanie, nowe standardy i lepszą ochronę mieszkańców. Z drugiej: tysiące beneficjentów i dziesiątki firm zmagają się z wezwaniami do zwrotów pieniędzy, opóźnionymi wypłatami i ryzykiem zadłużenia. Te dwie równoległe rzeczywistości tworzą napięcie, które kształtuje obecny obraz programu.

Nowe filary programu według NFOŚiGW

W ocenie Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) reforma programu Czyste Powietrze, obowiązująca od 31 marca 2025 r., miała odpowiedzieć na realne potrzeby osób zagrożonych ubóstwem energetycznym. Fundusz podkreśla, że dzięki modernizacji domów oraz wymianie nieefektywnych źródeł ciepła mieszkańcy mogą znacząco poprawić komfort życia i obniżyć rachunki za energię.

Jak wskazuje wiceprezes NFOŚiGW Robert Gajda, system wsparcia został skonstruowany tak, aby umożliwiać bezpieczną i efektywną modernizację budynków, a jednocześnie zapewniać większą kontrolę nad wydatkowaniem środków publicznych.

REKLAMA

Finansowanie i nowa struktura wsparcia

Fundusz podkreśla, że finansowanie programu jest zabezpieczone dzięki środkom z Krajowego Planu Odbudowy (KPO), programu Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat i Środowisko (FEnIKS) oraz z Funduszu Modernizacyjnego, co gwarantuje stabilność realizacji działań. W nowym modelu to operatorzy, czyli gminy i wojewódzkie fundusze, stali się pierwszym punktem kontaktu dla mieszkańców. NFOŚiGW zwraca uwagę, że ponad 1300 operatorów oferuje kompleksowe wsparcie – od ustalenia potrzeb, aż po weryfikację inwestycji – co ma ułatwiać dostęp do programu.

Audyt energetyczny i standardy jakości

W reformie kluczową rolę odgrywa obowiązkowy audyt energetyczny, który od 31 marca 2025 r. ma być podstawą planowania działań modernizacyjnych. NFOŚiGW podkreśla, że audyt pozwala beneficjentom podejmować świadome decyzje, a wymóg osiągnięcia określonego standardu energetycznego ma gwarantować trwałość efektów.

Ograniczenia i racjonalizacja kosztów

W nowej odsłonie programu z kosztów kwalifikowanych wyłączono instalacje fotowoltaiczne oraz kotły gazowe, co – jak tłumaczy Fundusz – ma ograniczyć ryzyko nadużyć i racjonalizować budżet. Jednocześnie NFOŚiGW informuje o skali dotychczasowych działań: od początku programu Czyste Powietrze, który ruszył we wrześniu 2018 r., podpisano ponad 939 tys. umów, a ponad 450 tys. tzw. kopciuchów zostało wymienionych.

Tylko w tym roku, w ramach nowej odsłony programu, przyjęto już 41,9 tys. wniosków o dofinansowanie opiewające na 2,6 mld zł. Podpisano 21,4 tys. umów i wypłacono beneficjentom 57,7 mln zł. Wypłaty te dotyczą w przeważającej mierze zaliczek, ponieważ większość właścicieli domów jest w trakcie realizacji inwestycji.

Narastające problemy beneficjentów – wezwania do zwrotów

Z tą optymistyczną wizją zderzają się jednak historie beneficjentów i wykonawców, które opisuje Wyborcza.biz. Z relacji wynika, że liczne osoby otrzymują wezwania do zwrotu dziesiątek tysięcy złotych, mimo że środki – zgodnie z procedurami – trafiły bezpośrednio na konta firm wykonawczych.

Wyborcza.biz opisuje przypadek kobiety, której Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚiGW) wypowiedział umowę i zażądał zwrotu blisko 70 tys. zł wraz z odsetkami, choć – jak wynika z jej relacji – środki zostały wypłacone firmie, która nie wykonała żadnych prac. Beneficjentka dopłaciła dodatkowo 30 tys. zł zaliczki z własnych środków, co pozostawiło ją nie tylko bez realizacji inwestycji, ale też z żądaniem zwrotu pieniędzy, których nigdy nie widziała.

Podobne sytuacje dotyczą wielu osób o najniższych dochodach, które – jak wskazuje Wyborcza.biz – mogą wpaść w wieloletnie zadłużenie, mimo że nie miały wpływu na zaniedbania wykonawców.

REKLAMA

Część beneficjentów otrzymuje równocześnie pisma od firm wykonawczych, które – z powodu zaległości ze strony funduszy – żądają zapłaty za wykonaną usługę. Niektóre przedsiębiorstwa wskazują, że fundusze zalegają im z wypłatami nawet po kilka milionów złotych, a sytuacja prowadzi je na skraj upadłości.

Zatory płatnicze i protest branży

Od połowy 2024 r. fundusze miały przestać regularnie wypłacać transze, co – jak podkreśla Związek Pracodawców Czystego Powietrza (ZPCP) – spowodowało narastające zatory płatnicze. W październiku firmy rozpoczęły protesty, a Związek Pracodawców Czystego Powietrza wystosował pismo do premiera, minister klimatu oraz prezes NFOŚiGW, wskazując, że brak wypłat może doprowadzić do fali bankructw w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP). To z kolei nie tylko uniemożliwi dalszą realizację programu, ale także pozbawi beneficjentów dostępu do fachowych usług.

W piśmie ZPCP apeluje o pilne powołanie sztabu kryzysowego oraz wprowadzenie systemowych gwarancji płynności finansowej programu w przyszłości. Podkreślono, że branża instalatorska jest zdeterminowana, aby bronić swoich interesów i doprowadzić do stabilizacji systemu. Treść pisma dostępna jest tutaj>>>.

Ogólnopolski protest firm i beneficjentów ma odbyć się w Warszawie 20 listopada.

Reakcja instytucji i prace legislacyjne

NFOŚiGW informuje, że w związku z wykrytymi nieprawidłowościami zawieszono przyjmowanie nowych wniosków i rozpoczęto szczegółowe kontrole. W lipcu powołano międzyresortową grupę roboczą, która pracuje nad zmianami prawnymi mającymi chronić poszkodowanych beneficjentów i umożliwiać elastyczniejsze działania WFOŚiGW. Propozycje obejmują m.in.:

• ochronę beneficjentów w sytuacji, gdy zawinili wykonawcy,
• ułatwienia w dokończeniu inwestycji, jeśli problemy były od nich niezależne,
• stworzenie listy rekomendowanych wykonawców,
• uproszczenie procedur zgłaszania nieprawidłowości.

Wątek śledczy: skala wyłudzeń

Sprawa osiągnęła już wymiar ogólnopolski. Prokuratura Europejska prowadzi śledztwo dotyczące wyłudzeń, które w latach 2022–2024 mogły sięgać kilkudziesięciu milionów złotych. Według prokuratury ofiarami padło ponad 100 osób, a proceder miał polegać na wprowadzaniu klientów w błąd co do możliwości wykonania inwestycji. Więcej na ten temat w artykule: Nadużycia w programie Czyste Powietrze. Śledztwo przejmuje Prokuratura Europejska.

Między deklaracjami a praktyką

Zestawienie oficjalnych komunikatów NFOŚiGW z relacjami beneficjentów i przedsiębiorców tworzy obraz programu, który jednocześnie jest ambitnym narzędziem transformacji energetycznej, ale i źródłem poważnych trudności organizacyjnych. Reforma ma w założeniu zwiększać bezpieczeństwo uczestników, natomiast doświadczenia opisane przez Wyborcza.biz pokazują, że skutki wcześniejszych zatorów płatniczych, nadużyć wykonawców i opóźnień w kontrolach wciąż silnie odczuwają zarówno mieszkańcy, jak i firmy.

Władze funduszu i resort klimatu deklarują prace nad rozwiązaniami systemowymi. Równocześnie protesty i kolejne wezwania do zapłaty pokazują, że dla wielu osób problemy są nadal aktualne, a napięcie wokół programu nie słabnie.

Katarzyna Poprawska-Borowiec